top of page

Thilsiam te Humhalh Zirlai 2-na: Inlaichinna (Ngau leh Sakhi inlawm in ramngaw an siam dan)

Kan chenna khawvel hian thilnung (a te ber mita hmuh tham loh aṭanga a lian ber khawvelah pawh hmuh tur awm tawh lo) leh thilnung min hualveltu, mahnia nunna nei ve lo te hi rem tak, nghet tak siin min suihfin a, inlaichinna thûk tak nei turin thilnung lote ngei pawh thilnungte nunna hnar atana ṭangkai turin a duang vek a ni, kan tih tawh kha.

Thil nung chi tinreng(species) hian nunphung leh khawsakzia (behaviour) kan nei ṭheuh a, chu chuan kan nihna min pek bakah kan awmzia a tichiangin a hrilhfiah ṭhin. Kan nihna bîk ṭheuhte avang hian kan chhehvela nunna nei dangte ṭanpui theihna kan neih theih phah bawk. Chu chu tlema kan rilru ngaihtuahna te kan sen phal a, kan chik chuan, kan chhehvela thilnungte mizia leh awmdan aṭang hian kan hrethiam kuarh awm e.

Hemi inkungkaihna leh thilnungte in mamawh tawnna tak hi khawvel nunna tundin nan a lo ṭul em em mai a lo ni a, nunna nei chikhat tê pawh khawvel aṭanga tihrema a lo awm hian nunna atana amah ringchhawngtu leh mamawhtu khaidiat ami nunna dang tam tak kha a nghawng tel tlat a lo ni.

Hemi hrilhfiah lehzualna atan hian keima thiltawn ngei tlemte kan zep tel ang e.

Kum 2013 khan India khaw thlang lama National Park (nungcha leh thilnung reng reng an humhalh bikna) hrang hrang kan tlawh a. National Park hrang hrang ah chuan sakhi chikhat, Chital (spotted deer) an tih rual hi thing hnuaiah hian an ding ṭhap mai thin a, thingkungah chuan ngau hi an awm ve far bawk a. “Chital ho chuan daihlim an chuh ve ani maw? Thingkung hi chu an va hlu em!” tih zawng mai kha ka thil hmuh atanga ka zawhna leh a chhanna ngaihtuah chhuah a ni. Hun te a lo vei a, kha ka thil hmuh kha ka mitthla chuan hmu let fo mah ila, ka ngaihtuahnaah thuk takin ka vei zui lem lo.

Kum ruk hnu ah chuan hna thar te zawmin India hmar lama an National Park chhuanvawr, Kanha National Park-ah ka thawhpuiten chu lai hmuna chinghne awmte chu zirchian an duh a, an nungchang leh khawsakzia thlithlai rukna atan an nghawngah chhinchhiahna leh an vahvelna satellite atanga chhui theihna, radiocollar vuah an duh a, chumi atan chuan chinghnia te chu man an ngai a, kei ran enkawl lama thiamna nei tura lo zir sil ve ta chu, ka thil zir bing leh ka hna taka ni lo mahse, chûng an sa man tur kap mu tura min duh avangin min hruai ve a ni. Hemi ṭuma kan thawhpui pakhat, scientist pachal deuh tawh tak khan thil min hrilh peih em em a, hriatna tuichhunchhuahah min hnimphum hi a ni ringawt.

Chulai hmunah chuan hmana ka hmuh tawh sakhi (Chital) leh ngau rual ho bawk kha kan hmù leh a, chuta ka ṭhianpa scientist min hrilh chu ka rilruah a riak ta reng a ni :

Mizote tán phei chuan kan hriatthiam awlsam tur zelin kan nunphunga bet ṭhin a lo ni a. Loah te leh hna hram thawh a ngaiha chhungkhat leh ngamtlak ṭhiante inpuitawn tura kan inlawm ang chiah hian, chûng ngau leh sakhite chu an lo inlâwm ve ṭhin a lo ni reng mai.

Ngau te chu thingah an awm a, thinghnah chawrno chu châw atan an ring a, an eibang an thlauh chu thing hnuaia sakhi te chuan an lo châng ve ṭhin a lo ni. Chumaibakah anmahni châw atana vehtu ramsa lian (predator) lo kal se, thinga ngau te chuan an rawl an chhuah vak vak a, chu chu a hnuaia sakhi te leh an chhehvela sa te zawkte tán chuan ralkhel dár (alarm call), inralring tura hrilhtu a lo ni reng mai.

Hei chauh pawh hi a la ni lo cheu. Ngau te khan thinghnah bakah a rah pawh an tlan ṭhin. Tichuan, an thingrah tlan bâng chu an hnuaia Chital te chuan an lo ei a, an ineipuar hnuah an riahna hmun (bedding site) an pan ta a, chutia mu tura an inbuatsaih lai chuan a hmaa an thingrah ei an pai ṭawih nil nial tawhte chu an irh chhuak leh a. Hmun hrang hranga riahbuk sual ṭhin an nih avang chuan thingrah chi te chu an thehdarh a, chûng chite chu lo ṭiakin, thing thar a lo ṭo a, ngaw thar hial an din thei a nih chu.

Heihi entirna pakhat mai chauh a ni a, in hriat angin tun ṭumah hian thilsiam chi thum, sakhi, ngau leh thing inlaichinna tam tak awm thei zinga tlemte, mihringten kan chika kan hriatthiam theih ka rawn tarlang mai a ni. Kan chik phak lohah phei chuan eng anga ropui tak ni ang maw.

Thilsiam tinrengte hian zirchian, hriatchian kan lo va dawl em! Tuna kan sawi takte nena inkhaidiat chho, thilsiam hrang hrangte ropuina leh an hlutna te, kan leilung nunna pe tura rualkhai taka kan ṭangkainate chu zirlai dangah kan zep leh zel dâwn nia.

Chumi hma chu thilsiamte humhalhtu i ni remchang rih lo a nih pawhin a tichereutu nih loh hram hram i lo tum ve fan fan dâwn nia.

- Dr. Lalani Kawlni

87 views0 comments

Recent Posts

See All

Instant gratification and the rise of Liquid Expectations

We want things fast and we want them now. From Maggi 2 minutes noodles to half-day Amazon deliveries, corporations are banking on the very desire that drives our behaviour and the model seems to be wo

bottom of page